سیر فناوری نانو در ایران
سال 1379
اولین جرقه‌های توجه خاص کشورها و دولت‌ها به فناوری نانو در جهان زده می‌شود. تا قبل از این فقط در برخی مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی، آن هم به صورت پراکنده، تحقیقات در زمینه فناوری نانو انجام می‌شد.
آرام آرام با شناخته شدن اهمیت و بزرگی این فناوری، و نقشی که درآینده‌ی فنی و اقتصادی دنیا دارد، کشورهای بزرگ و پیشرفته برای بهره‌گیری از فرصت این فناوری برای بیشتر کردن فاصله خود با دنیا، وارد میدان مسابقه می‌شوند. هرچند موج‌های علمی و فنی معمولاً با یک فاصله زمانی چند ده ساله به ایران می‌رسد، اما فناوری نانو در ایران، مسیری غیر از دیگر فناوری‌ها را در پیش می‌گیرد.
روز اول اسفند 1379 مرحوم دکتر ابتکار، مشاور رئیس جمهور وقت، در نامه‌ای به رئیس جمهور، مطرح شدن موضوعی جدید با عنوان فناوری نانو را به ایشان اطلاع می‌دهند و می‌خواهند که این موضوع بررسی شود.
نامه به دفتر همکاری‌های فناوری ریاست جمهوری ارجاع می‌شود و یک تیم از کارشناسان این دفتر، مسئول مطالعه و بررسی کم و کیف این موضوع می‌شوند.
 

سال 1380
این تیم مطالعاتی با عنوان کمیته مطالعات سیاست فناوری نانو تحقیقات خود را ادامه می‌دهد. با تشکیل این کمیته، سایت فارسی فناوری نانو و چاپ یک خبرنامه آغاز می‌شود و فعالیت ترویجی برای مخاطبان مختلف کلید می‌خورد.
این کمیته، اولین همایش ملی فناوری نانو را روزهای 14 و 15 اسفند 1380 برگزار می‌کند. این برنامه، زمینه‌ای می‌شود برای شناخت و برقراری ارتباط با محققان فناوری نانو و به‌خصوص چند نفر از ایرانیانی که خارج از کشور در زمینه نانو سابقه‌ی تحقیقاتی خوبی دارند و بعداً همکاری‌های علمی با دانشگاه‌های ایران را ادامه می‌دهند.
 

سال 1382- تشکیل ستاد
در تاریخ 1382/6/16 ستاد ویژه توسعه فناوری نانو به ریاست معاون رئیس جمهور و عضویت وزارت‌خانه‌های امور اقتصاد و دارایی، بهداشت درمان وآموزش پزشکی، جهاد کشاورزی، صنایع و معادن، علوم تحقیقات و فناوری، رئیس سازمان وقت مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، رئیس دفتر همکاری‌های فناوری ریاست جمهوری و تعدادی از مدیران و محققان تشکیل می‌شود.
وظایفی که برای ستاد تعیین می‌شود از این قرار است:

دبیرخانه ستاد در دفتر همکاری‌های فناوری ریاست جمهوری قرار می‌گیرد و مهندس سجادی، رئیس وقت این دفتر و سفیر فعلی جمهوری اسلامی ایران در روسیه، به عنوان دبیر ستاد انتخاب می‌شود. از همان ابتدای تشکیل ستاد، تدوین برنامه ده ساله برای توسعه فناوری نانو در دستور کار قرار می‌گیرد.
جلسات ستاد فناوری نانو با ریاست معاون اول رئیس جمهور و بعضاً با حضور رئیس جمهور هر شش ماه یک بار تشکیل می‌شود و نمایندگان تام الاختیار اعضای ستاد، هر ماه یک بار جلسه‌ای با عنوان شورای هماهنگی تشکیل می‌دهند.
 

سال 1383 – تدوین سند
در دی 1383 وزیر علوم در دیدار رهبر معظم انقلاب با رؤسای دانشگاه‌ها، به فعالیت‌های ستاد فناوری نانو برای برنامه‌ریزی و توسعه این فناوری اشاره می‌کنند و مقام معظم رهبری با تأکید بر لزوم اهمیت پیشگامی در این زمینه می‌فرمایند:
"موضوع را زود فهمیده‌ایم. یعنی نگذاشتیم بعد از چهل سال بفهمیم که چنین چیزی در دنیا پدید آمده است. در اوایل کار این موضوع را فهمیده‌ایم و الان هم دنبالش هستیم. اگر... بودجه داده شود، تشویق بشود و افرادی برای پیگیری این کار گماشته شوند، خواهید دید دیری نخواهد گذشت که در سطح اول دنیا قرار خواهیم گرفت."
همزمان با شروع کار تدوین برنامه ده ساله، اجرای برنامه‌های کوتاه‌مدت در چهار حوزه‌ی ترویج، توسعه منابع انسانی، زیرساخت آزمایشگاهی و طرح‌های کوتاه‌مدت آغاز می‌شود.
 

سال 1384 – تصویب سند راهبرد آینده
تلاش‌های کارشناسی برای تدوین سند بلندمدت توسعه فناوری نانو در مرداد 1384 به نتیجه می‌رسد و هیئت دولت در جلسه 1384/5/2 این سند را تصویب و در تاریخ 1384/5/10 آن را ابلاغ می‌کند.
  طبق سند ده ساله‌ی راهبرد آینده، ایران باید تا سال 1393، به رتبه پانزدهم دنیا در فناوری نانو دست یابد و مسیر توسعه باید به گونه‌ای باشد که: توسعه فناوری نانو موجب تولید ثروت و ارتقای کیفیت زندگی مردم شود.
 

ارائه گزارش فناوری نانو به مقام معظم رهبری
در روز 25 بهمن 1384 دبیر و تعدادی از اعضای ستاد در حضور مقام معظم رهبری گزارشی از فعالیت‌های این ستاد و برنامه‌های آن در آینده را به ایشان ارائه می‌کنند. ایشان ضمن ابراز خرسندی از فعالیت‌های صورت گرفته، برای تسریع در روند توسعه‌ی این فناوری، می‌فرمایند:
ما قله فناوری نانو را زود شناخته‌ایم؛ حال دو چیز مهم است: یکی همت شماست که حتما در این مساله کوتاه نیایید و از همه همت و توانایی‌هایتان استفاده کنید. منظورم از همه همت و توانایی، همان دایره وسیعی است که شما در برنامه فناوری نانو در نظر گرفته‌اید؛ یعنی دانشمندان سرتاسر کشور، شبکه آزمایشگاهی سرتاسر کشور و حتی دانشجو، دانشگاهی و دانش آموز. از همه اینها استفاده کنید. و دوم کمک‌هایی که باید بشود و پشتیبانی مالی لازم که با توجه به سرمایه‌گذاری دولت‌های جهان و هدف‌گذاری کسب یک تا دو درصد بازار جهانی، برای رسیدن به آن باید بودجه‌ای معادل دو درصد سرمایه‌گذاری دولت‌های جهان به این برنامه اختصاص داده شود...
جایگاهی هم که برای این کار در نظر گرفته شده است باید همین ستاد ریاست جمهوری باشد. برای شما همین نقش ستادی خوبست ولی در ابتدای کار ناچار هستید در بعضی بخش‌ها در اجرا هم وارد شوید تا حرکت شکل بگیرد."
 
ترویج و آموزش فناوری نانو
بسترسازی فکری و آماده کردن ذهن افراد و نهادها برای پذیرش فناوری نانو، لازمه‌ی توسعه‌ی پایدار آن است. به این منظور، ترویج نانو برای گروه‌های مخاطب خاص و آموزش مبانی علمی و فنی این عرصه به دانش آموزان در دستور کار کمیته مطالعاتی و سپس ستاد فناوری نانو قرار می‌گیرد.
راه‌اندازی سایت فناوری نانو برای دانش آموزان، برگزاری و حمایت از بیش 250 همایش ترویجی و آموزشی برای دانش آموزان و دبیران، انتشار مجلات و بولتن‌های آموزشی، تدوین و انتشار کتاب‌های و CDهای آموزشی، از جمله کارهایی است که هر کدام با هدفی خاص و برای مخاطبان خاص طراحی و اجرا می‌شود.
 

توسعه منابع انسانی
از ابتدای سال 1383 برنامه‌ای برای توسعه منابع انسانی با عنوان برنامه حمایت تشویقی آغاز می‌شود، که هدف اصلی آن، ایجاد انگیزه در بین پژوهشگران کشور برای جهت دادن تحقیقات آنها به سوی فناوری نانو است. در برنامه حمایت تشویقی، به محققانی که فعالیت پژوهشی در زمینه فناوری نانو انجام می‌دهند مبالغی به عنوان تشویقی پرداخت می‌شود.
با شروع برنامه حمایت تشویقی، گردآوری اطلاعات پژوهشی و تشکیل بانک‌های اطلاعاتی جامع فناوری نانو نیز آغاز می‌شود، که هم‌اکنون کارنامه کلیه‌ی افراد و مراکز و مؤسسات کشور را در خود دارد.
برنامه حمایت تشویقی، پس از گذشت پنج سال، البته با تغییرات اندکی، هنوز در حال اجراست.
 

شبکه آزمایشگاهی
با آغاز تحقیقات فناوری نانو، نیاز به تجهیزات پیشرفته و دقیق برای ساخت و اندازه‌گیری مواد در مقیاس نانومتری رو به افزایش می‌گذارد. با ارزیابی تجهیزات موجود و نیازمندی‌های کشور، راهکار شبکه‌سازی برای آزمایشگاه‌های نانو پیشنهاد می‌شود و شبکه آزمایشگاه‌های فناوری نانو تشکیل می‌شود.
آموزش تکنسین‌ها، تعمیر و کالیبراسیون دستگاه‌ها، ارائه حمایت مالی برای ارتقاء و خرید تجهیزات جدید، ارائه مشاوره برای خرید تجهیزات و کمک به اخذ استانداردهای بین المللی، از خدماتی است که شبکه به آزمایشگاه‌های عضو ارائه می‌کند.
 

سال 1385 – تداوم فعالیت‌ها در دولت نهم
روز 12 اردیبهشت 1385، شورای عالی انقلاب فرهنگی در پانصد و هشتاد و دومین جلسه خود، ضمن تأکید بر اجرای دقیق "سند راهبرد آینده" به عنوان برنامه 10 ساله توسعه فناوری نانو، سیاست‌ها و راهبردهای توسعه و ارتقای این فناوری در کشور را تصویب می‌کند.
در 16 بهمن 1385 با تشکیل معاونت علمی ریاست جمهوری، ستاد به عنوان زیرمجموعه این معاونت ادامه فعالیت می‌دهد.
 

مشارکت ایران در تلاش بین المللی برای استانداردسازی نانو
اواخر سال 83 حرکت بین المللی برای استانداردسازی فناوری نانو آغاز می‌شود. پیشنهاد تشکیل یک کمیته برای استانداردسازی فناوری نانو در سازمان بین المللی استاندارد (ISO) مطرح و تصویب می‌شود. این کمیته با عنوان ISO/TC229 با حضور 23 عضو فعال و 7 عضو ناظر تشکیل می‌شود.
ایران از ابتدا به عنوان عضو اصلی این کمیته پذیرفته می‌شود و گارگروهی را با مدیریت مشترک ستاد و سازمان استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، به صورت متناظر با کمیته بین المللی تشکیل می‌دهد. کمیته استاندارد‌سازی فناوری نانوی ایران به صورت مستمر و فعال در نشست‌های شش ماهه‌ی کمیته بین المللی حضور می‌یابد.
 

نشست‌هایی که با حضور ایران برگزار می‌شود.
 

 

در اجلاس  ششم در فرانسه، میزبانی دوازدهمین اجلاس این کمیته که در سال 2011 برگزار خواهد شد،  به ایران داده می‌شود. در اجلاس هشتم درآمریکا نیز، ایران به عضویت گروه مشاوران رئیس این کمیته درمی‌آید.یکی از اولین پیشنهادها برای تدوین استادندارد بین المللی فناوری نانو از سوی ایران ارائه می‌شود. پیشنهاد ایران مبنی بر روش استاندارد دسته‌بندی نانومواد بعداً مورد تایید ایزو قرار گرفته روند تبدیل به یک استادندارد بین المللی را طی می‌کند.
 

روابط بین المللی
به علت نوپا بودن فناوری نانو و پیش بینی‌هایی که برای آینده‌ی تجاری آن می‌شود، قدرت‌های بزرگ دنیا نهایت تلاش خود را می‌کنند تا آینده‌ی آن را دراختیار خود بگیرند. تشکیل نهادهای بین المللی و تصویب قوانین و استانداردها، یکی از ابزارهای این تصمیم است.نگاه ایران به روابط بین المللی بر این اساس است که، ما باید در نهادهای اصلی منطقه‌ای و بین المللی، حضور و نقش موثر داشته باشیم به گونه‌ای که، اگر در آینده کلوبی در دنیا برای فناوری نانو تشکیل شد، ایران باید یکی از اعضای موثر آن باشد. ایران در تعامل با کشورهای جهان، آنها را به چند دسته تقسیم می‌کند:

1- کشورهایی که در فناوری نانو بالاتر یا هم‌سطح ایران هستند، که برای ارتباط با آنها، راهبرد توسعه‌ی مشترک فناوری و اعزام متخصصان به آن کشورها دنبال می‌شود.

2- کشورهایی که از لحاظ تجاری‌سازی و ورود به بازار، دارای توانمندی هستند. که همکاری مشترک شرکت‌های ایرانی با آنها دنبال می‌شود.

3- کشورهای پایین‌تر از ایران، که فروش محصول و خدمات آموزشی و فناوری از ایران به آنها مد نظر است.
 

برخی از نتایج این تلاش‌ها به این شرح است:
تشکیل شبکه اکونانو
پیشنهاد تشکیل این شبکه که توسط ستاد نانو ارائه شده بود در اردیبهشت ماه سال 1387 به تصویب کشورهای عضو رسید و در اردیبهشت ماه سال 1388 دفتر مرکزی این شبکه در مراسمی با حضور سفرای کشور های عضو و در محل ستاد نانو افتتاح شد.
 

عضویت در نانوفُروم آسیا
نانوفروم آسیا، شبکه ای متشکل از کشورهای استرالیا، چین، هنگ کنگ، هند، اندونزی، کره، ژاپن، مالزی، نیوزلند، سنگاپور، تایوان، تایلند و ویتنام است که در سال 2004 بنیانگذاری شده است. ماموریت این شبکه ترویج، تحقیق، توسعه و صنعتی سازی فناوری نانو بین کشور های عضواست.ایران در سال 88 به عضویت این فروم در آمد و در ششمین نشست آن در مهر ماه 88 در تایوان، هیئت ایرانی، گزارشی از روند توسعه فناوری نانو در ایران ارائه کردند.
 

ایجاد مرکز تحقیقات فناوری نانو توسط یونیدو در ایران
ایران در سال 1387 پیشنهاد تشکیل مرکز بین المللی فناوری نانو با محوریت آب و پساب را  به سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل متحد ارائه نمود. با این پیشنهاد، طرح ایجاد یک مرکز بین المللی فناوری نانو به صورت مشترک بین ایران و یونیدو در دستور کار طرفین قرار گرفت. تا اینکه در روز 3 مهر 88 سند ایجاد این مرکز در محل دفتر مرکزی یونیدو در وین امضا شد.این اولین مرکز بین المللی یونیدو در حوزه فناوری نانو خواهد بود و هدف آن، بهره‌گیری از فناوری نانو در حوزه‌های شیرین‌سازی و تصفیه آب و پساب در سه سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی تعریف شده است.

 

برگزاری کنفرانس‌های بین‌المللی مانند:
کنفرانس نانوی ایران و آلمان، اردیبهشت 83؛ دانشگاه علم و صنعت ایران·
کنفرانس نانوی ایران و روسیه، خرداد 84؛ هتل المپیک ·
اولین کنفرانس نانوی ایران و هند، اردیبهشت 87؛ دانشگاه علوم پزشکی تهران·
دومین کنفرانس نانوی ایران و هند، اردیبهشت 88؛ دانشگاه اصفهان 

 

برخی از دیگر رویدادها و ارتباطات بین المللی در حوزه فناوری نانو
تاریخ	رویداد	توضیح
1383/9/14	نشست مدیران ستاد فناوری نانو با کمیته فناوری نانو آفریقای جنوبی	باشگاه ریاست جمهوری
7 تا 1384/3/9	سمینار مشترک فناوری نانو ایران و روسیه	هتل المپیک
13 تا 1384/2/14	برگزاری کنفرانس فناوری نانو ایران وآلمان	دانشگاه علم و صنعت
1 تا 1386/8/4	حضور شرکت‌های ایران در نمایشگاه فناوری نانو در روسیه	روسیه
8 تا 1387/2/10	برگزاری اولین کنفرانس فناوری نانو ایران و هند	بیمارستان امام خمینی دانشگاه علوم پزشکی تهران
1387/2/31	اولین نشست تشکیل شبکه اکونانو در ایران	ایران
6/24 تا 1387/7/1	برگزاری دوره آموزش فناوری نانو برای محققان برزیلی – به‌وسیله‌ی محققان ایرانی	برزیل
1387/12/3	حضور شرکت‌های ایران در نمایشگاه فناوری نانو در ژاپن	ژاپن
15 تا 1388/2/17	دومین کنفرانس فناوری نانو ایران و هند	دانشگاه صنعتی اصفهان
13 تا 1388/7/15	دومین حضور شرکت‌های ایران در نمایشگاه فناوری نانو در روسیه	روسیه

 

ارزیابی روند توسعه نانو در ایران
مطابق سند راهبردی توسعه فناوری نانو، بناست ایران تا سال 1393 در هر سه شاخص علم، فناوری و بازار، به جایگاه پانزدهم دنیا در فناوری نانو دست یابد. بر این مبنا، رصد جایگاه ایران در این شاخص‌ها به صورت مستمر انجام می‌گیرد.

رتبه ایران در تولید علم در نانو
تلاش برای ارتقای رتبه علمی ایران در زمینه فناوری نانو از همان ابتدای تشکیل ستاد فناوری نانو آغاز می‌شود. برای این منظور، یک تیم کارشناسی مسئول ارزیابی رتبه ایران و ارائه آمار مستمر از این موضوع می‌شود.
در اولین آمارها مشخص می‌شود که ایران در سال 2000، با 9 مقاله مرتبط با فناوری نانو در رتبه شصتم دنیا قرار داشته است و در منطقه نیز پنج کشور ترکیه، مصر، عربستان، ازبکستان و ارمنستان جلوتر از ایران بوده‌اند.
سال 1380 ما با انتشار 17 مقاله به رتبه پنجاه و دوم جهان می‌رسیم. کشور ترکیه 16 رده از ما جلوتر است و مصر تقریبا همتراز ایران است. در سال‌های 81 و 82 نیز ما هر سال 30 مقاله مرتبط با نانو داریم و رتبه‌ی ایران در این سال‌ها به ترتیب 48 و 51 است و همچنان کشورهای ترکیه و مصر بالاتر از ما قرار هستند. در سال 83، ایران از مصر پیش می‌افتد و با 58 مقاله به رتبه چهل و دوم دنیا می‌رسد.
از ابتدای سال 84 ، برنامه‌ی حمایت‌های تشویقی، محققان دانشگاه‌های کشور را به تحقیق و پژوهش در زمینه فناوری نانو سوق می‌دهد و انتشار مقالات ایران، روندی صعودی می‌گیرد. در این سال 132 مقاله از ایران در مجلات ISI چاپ می‌شود و ایران را به رتبه سی و ششم دنیا می‌رساند. اما از بین کشورهای منطقه، همچنان ترکیه بالاتر از ایران است.
در سال 85، تعداد مقالات ایران تقریباً دو برابر می‌شود و با 281 مقاله، به جایگاه 31 دنیا می‌رسد و ترکیه را دو پله جا می‌گذارد. این روند در سال‌های بعد نیز تداوم می‌یابد. به طوری که در سال 86 ، محققان ما با 465 مقاله جایگاه بیست و پنجم دنیا را کسب می‌کنند و فاصله‌ی خود را با کشورهای منطقه افزایش می‌دهند.
سال 87 یک افتخار دیگر کسب می‌شود؛ تا این سال، رژیم صهیونیستی از نظر تعداد مقالات فناوری نانو جلوتر از ایران بود، ولی در سال 87 ایران با انتشار 813 مقاله و کسب رتبه 19 دنیا ، توانست این رژیم را نیز پشت سر بگذارد.
و بالاخره در پایان ماه آگوست 2009 یعنی شهریور 1388، محققان کشورمان توانستند از نظر تعداد مقالات علمی به جایگاه پانزدهم دنیا برسند. یعنی شش سال پیش از پایان سند راهبردی، ایران در شاخص تولید علم به هدف این سند می‌رسد.
 

رتبه ایران در تولید علم در زمینه فناوری نانو
سال	مقالات ISI	رتبه ایران در جهان	رتبه در کشورهای منطقه	کشورهای منطقه بالاتر از ایران
2000	9	60	6	ترکیه، مصر، عربستان، ازبکستان و ارمنستان
2001	17	52	3	ترکیه (36) ، مصر (52)
2002	30	48	3	ترکیه (35) ، مصر (40)
2003	30	51	3	ترکیه (34) ، مصر (40)
2004	58	42	2	ترکیه (34)
2005	132	36	2	ترکیه (33)
2006	281	31	1	ترکیه (34) رژیم صهیونیستی (21)
2007	465	25	1	ترکیه (32) رژیم صهیونیستی (21)
2008	813	19	1	....
آگوست 2009  (شهریور 1388)	834	15	1

 
رتبه ایران در توسعه فناوری
رتبه در توسعه فناوری، با دو شاخص تعداد پتنت‌ها و تعداد شرکت‌های مستقر در مراکز رشد، اندازه‌گیری می‌شود.
بررسی تعداد اختراعات ثبت شده در دفاتر معتبر ثبت پتنت نشان می‌دهد که ایران در سال 2007 مجموعاً 5 پتنت نانو داشته است که 4 مورد آن در دفتر ثبت اختراع اروپا به ثبت رسیده و در رتبه بیست و دوم این دفتر قرار دارد. در سال 2008 میلادی تنها 4 اختراع مرتبط با فناوری نانو از ایران ثبت می‌شود که 3 مورد از آنها مربوط به دفتر ثبت پتنت اروپاست. با این آمار، ایران در سال 2008 در رده‌ی بیست و هفتم در دفتر ثبت پتنت اروپا قرار می‌گیرد.
پیش بینی می‌شود با گسترش فعالیت‌های ترویجی و آموزشی و فعال شدن دفاتر خدمات پتنت در دانشگاه‌ها، این روند در سال‌های بعد رشدی صعودی داشته باشد و ایران پس از شاخص تولید علم بتواند در شاخص تعداد اختراعات نیز، قبل از اتمام دوره سند راهبرد آینده به رتبه پانزدهم دنیا برسد.
تعداد مراکز و هسته‌های رشد مرتبط با فناوری نانو نیز به عنوان دیگر شاخص فناوری مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. تا نیمه اول سال 88 تعداد 40 هسته‌ی نانویی در 10 مرکز رشد جذب و مورد حمایت ستاد قرار گرفته‌اند.
 

محصولات ایران
شرکت‌های ایرانی با طراحی و ساخت محصولات مبتنی بر فناوری نانو، در حال ورود به بازارهای داخلی و بین المللی هستند که تعدادی از آنها از این قرار است.

به منظور ارائه خدمات مختلف توسعه فناوری و ورود محصولات ایران به بازار، گروهی از شرکت‌های ارائه دهنده‌ی این خدمات در قالب کُریدور (Corridor) خدمات توسعه فناوری، به شرکت‌های نوپا و درحال رشد کمک می‌کنند.
مطابق سند راهبردی، هدف از توسعه فناوری نانو، تولید ثروت و افزایش کیفیت زندگی مردم است. بنابراین تلاش برای دستیابی به اهداف سند راهبردی در شاخص‌های فناوری و بازار ادامه دارد. و در این راستا، برنامه های حمایتی متنوعی برای کمک به تبدیل یافته‌های پژوهشی به محصول و حمایت از نوآوران، در کارگروه‌های مختلف ستاد در حال اجراست.